Wg tej teorii człowiek przechodzi od momentu narodzin przez stadia związane z dorastaniem i nowymi wyzwaniami życiowymi, społecznymi, poprzez dorosłość aż do starości. Erikson szczególnie silny nacisk kładzie na okres dojrzewania. Wtedy dokonuje się przejście od dzieciństwa do wieku dojrzałego. To co dzieje się w tym stadium ma ogromne znaczenie dla osobowości człowieka dorosłego.
W każdym ze stadiów człowiek mierzy się z nowym wyzwaniem, związanym z wiekiem (stopniem rozwoju) i sytuacjami społecznymi w jakich się znajduje. Erikson opisał charakterystyczne “kryzysy” występujące w stadiach, które w danym okresie są najbardziej żywotne. Nie znaczy to, że później już nie mają znaczenia. To jak każdy z nas porazi sobie z nimi kształtuje naszą osobowość. Kryzys rozumiany jest w tej teorii jako konieczności wypracowania nowych form przystosowania się do środowiska i realizacji naszych potrzeb. Nie ma dokładnych ram czasowych stadiów, ponieważ u różnych osób może się to nieco różnić. W swoich pracach Erikson opisuje efekty “pozytywnego” przepracowania danego kryzysu – wzmocnieniu i elastycznejszemu dopasowaniu się do rzeczywistości jednostki oraz trudności na jakie może ona natykać się i w efekcie wytworzyć bardziej sztywne sposoby przystosowania i realizowanie swoich potrzeb.
Jądrem każdego stadium jest „kryzys podstawowy”, reprezentujący wyzwanie dla rozwijającego się ego i będący wytworem kontaktu z jakimś nowym aspektem społeczeństwa. Jednak „kryzys podstawowy” istnieje nie tylko w czasie trwania określonego stadium. Występuje w nim najwyraźniej, ale ma swoje korzenie w poprzednich i konsekwencje w następnych.
- Ufność vs brak ufności (pierwszy rok życia)
Autentyczna troska o dziecko, stałość i przewaga pozytywnych doświadczeń dają dziecku poczucie, że świat jest bezpieczny, dobry, i godzien zaufania. Dzięki temu dość spokojnie może ona przyjmować nowe doświadczenia i coraz dłuższą nieobecność opiekuna (matki).
Niewłaściwa opieka, znacząca przewaga negatywnych przeżyć rodzą w dziecku lęk i niepewność. Świat wtedy jawi się jako zagrażający, opuszczający lub wykorzystujący. Dziecko ma trudności w zaufaniu, że otrzyma pozytywną odpowiedź ze świata
- Autonomia vs wstyd, niepewność (wczesne dzieciństwo)
W tym etapie dziecko jest dużo bardziej mobilne co wymaga od niego większej samokontroli, ale także zaakceptowanie kontroli ze strony innych osób. W tym celu często rodzice używają zawstydzania.
Ważnym jest jednak by także uczyli go autonomii. Zachęcanie i wspieranie dziecka w próbach samodzielnego wykonywania tego, co jest w stanie robić, z uważnością co do jego tempa i własnych rozwiązań owocuje jego autonomią.
Wyręczanie lub ciągła krytyka dziecka, a także częste okazywanie zniecierpliwienia przy jego próbach rozwiązywania problemów powoduje, że wątpi ono w swoje zdolności, obawia się wyzwań lub wstydzi się niepowodzeń. Samokontrola daje poczucie dumy dziecku. W tym okresie ćwiczy się wola, a także pojawia się zdolność do oceniania siebie i innych oraz odróżniania “dobra” od “zła”. Proces ten przygotowuje je do doznawania poczucia winy, które pojawi się w następnym stadium.
- Inicjatywa vs. poczucie winy (wiek przedszkolny)
W tym stadium dziecko dużo bardziej doświadcza swoich możliwości związanych z coraz większymi możliwościami nie tylko motorycznymi, ale także psychicznymi. Próbuje swoich sił, ale tez jest ciekawe i pyta o wiele rzeczy, chętnie się uczy. Chce być takim jak dorośli i często taką rolę przyjmuje w swoich fantazjach. Dzięki temu uczy się jakie przeznaczenie jest różnych rzeczy, jaki jest związek między światem wewnętrznym a zewnętrznym i jak wykorzystać wspomnienia do ustalania swoich celów.
Jeżeli pozostawia się dziecku swobodę w zakresie podejmowania działań (oczywiście w ramach bezpieczeństwa) i zwraca się uwagę na jego pytania, to takie dziecko rozwija się w kierunku przejawiania samodzielnej inicjatywy, obserwacji, myślenia, ustanawiania i weryfikowania celów. Tworzy się także zdecydowanie rozumiane jako “odwaga rozpatrywanych i osiąganych celów”. Przy bezsensownych zakazach i wytwarzaniu u dziecka poczucia „naprzykrzania się” rodzi się w nim nadmierne poczucie winy.
- Pracowitość vs. poczucie niższości (wiek szkolny)
W tej fazie zabawa ustępuje nauce, dziecko uczy się pracowitości. Nagradzane za to czerpie satysfakcję z wytrwałości i pilności.
Jeżeli zwraca się uwagę na to , co dziecko wytwarza, powstaje u niego poczucie pracowitości. Dzięki gorliwej pracy dziecko osiąga poczucie kompetencji, i dalszym etapie fachowości. Nauka dorosłego życia nie odnosi się jedynie do nauki w szkole. Równie ważne jest wdrażanie dziecka do obowiązków domowych, zajęć sportowych i gier zespołowych.
Krytyka i wyśmiewanie rodzi wysiłków rodzi w nim poczucie niższości, które może znacząco utrudniać swobodne korzystanie ze swej zręczności i inteligencji.
- Tożsamość vs. pomieszanie tożsamości ( okres pokwitania)
Okres dojrzewania jest to czas kształtowania się własnej tożsamości. Człowiek wie już, że jest jedyną w swoim rodzaju osobą, z określonymi cechami, umiejętnościami i celami. Zaczyna robić plany zawodowe. Jest to trudny okres przejścia od dzieciństwa do dorosłości, na wielu polach – fizycznym, psychicznym i społecznym. W tym okresie młody człowiek staje przed nowymi wymaganiami. Czasem nie czują się gotowy by podejmować ważne decyzje, może czuć pustkę, chaos. W pomieszaniu tożsamości, kiedy nie do końca wie jakie role pełnić zachowanie jest często nieprzewidywalna i niekonsekwentne. Jest to jedne z etapów kształtowanie się stabilnej tożsamości.
Niebezpieczeństwem tego okresu jest wytworzenie się negatywnej tożsamości – kiedy dorastająca osoba ma poczucie posiadania wielu bezwartościowych lub negatywnych cech.
- Bliskość vs. izolacja (wczesny wiek dojrzały)
W tym stadium rozwoju młoda osoba poszukuje związków, partnerstwa, gdzie może realizować swoją seksualność z osobą, która kocha i ufa się. Niebezpieczeństwem jest izolacja rozumiana jako unikanie związków i niechęć do nawiązywania bliskiego stosunku. W tym wieku pojawia się miłość jako zdolność do troski o innych. Wszystkie zdobycze tego i poprzednich stadiów pomagają stworzyć związki by móc wychować dzieci i pełnić role społeczne.
- Twórczość vs. stagnacja (wiek średni)
Jest to okres w którym jesteśmy zainteresowani tym co tworzymy – dzieci, produkty, idee, a także przekazywanie ich następnym pokoleniom (np nauczając). Jeśli zdolność tworzenia jest słaba to pojawia się pustka , poczucie zubożenia i stagnacji. Nauczanie umożliwia przetrwanie kultury i społeczeństwa, ale także pokazuje ludziom, że są potrzebni innym, co chroni przed nadmiernym pochłonięciem sobą.
- Integralność vs rozpacz (starość)
W stadium tym po doświadczeniu poprzednich stadiów człowiek może zbierać owoce swojego życia. Doświadcza, że jego życie ma swój cel i sens. Chociaż wie, że inni mogą mieć inne style życia to jednak podąża swoim. Przeciewieństwem jest rozpacz, kiedy raczej widzi się zmienność losu, kruchość życia. Nasila to lęk przed śmiercią. Ze starcie między rozpaczą a integralnością, sensem a bezsensem rodzi się mądrość. Erikson opisuje ja jako bezstronne zainteresowanie samym życiem, w obliczu samej śmierci. W tym okresie człowiek może doświadczać poczucia pełni i przekazywać je innym, co łagodzi uczucie rozpaczy i bezradności jakie pojawia się pod koniec życia.
Tożsamość człowieka kształtuje się przez całe życie, jednak najważniejszym i przełomowym momentem w procesie kształtowania tożsamości jest okres dorastania, szczególnie druga jego faza ok. 16-20 roku życia.
Opracowanie: Psycholog – psychoterapeuta Katarzyna Stefaniak
